صنایع دستی عامل همگرایی اقتصاد و فرهنگ

صنایع دستی بازتابی از فرهنگ و سنت ملت های گوناگون و از سرمایه های فرهنگی هر جامعه ای محسوب می شوند كه با نگاهی گذرا به آن ها می توان با روحیه و آداب رسوم جوامع مختلف آشنا شد. با وجود اینكه این صنعت فرصت های اقتصادی مناسبی را برای كشورها فراهم می كند اما نمی توان تنها به بُعد اقتصادی آن توجه داشت زیرا همراه با داد و ستد این كالاها، ویژگی های فرهنگی نیز مبادله می شود، به بیان دیگر با تبادل صنایع دستی، به نوعی فرهنگ ها با یكدیگر تعامل و ارتباط برقرار می كنند.
پس از جنگ جهانی دوم، بُعد فرهنگی و هنری صنایع دستی توجه كشورهای پیشرفته را به خود جلب كرد، از این رو به دنبال تشكیل سازمان ملل متحد، حفظ و نگهداری از میراث های فرهنگی بر عهده سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد(یونسكو) قرار گرفت. اهمیت این موضوع سبب شد تا ۱۰ ژوئن ۱۹۶۴ میلادی، نخستین كنگره جهانی صنایع دستی در نیویورك برگزار شود و در حضور مسوولان اجرایی، استادان دانشگاه، هنرمندان و صنعت گران بیش از ۴۰ كشور جهان، قطعنامه تشكیل «شورای جهانی صنایع دستی» به عنوان نهاد وابسته به یونسكو به تصویب برسد.
ایران نیز همچون دیگر كشورهای جهان، پس از گذشت چهار سال از تشكیل شورای جهانی صنایع دستی در ۱۳۴۷ هجری خورشیدی از راه سازمان صنایع دستی كشور به عضویت این شورا در آمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیه‌ این نهاد فعالیت خویش را آغاز كرد.
شورای جهانی صنایع دستی به عنوان نهادی غیر دولتی هدف هایی را در راستای وظایف خود تبیین كرده است كه از آن جمله می توان به «تشویق، كمك و راهنمایی صنعتگران دستی، بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها، حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت ركن عمده ای از حیات فرهنگی ملت ها و ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان» اشاره كرد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت روز جهانی صنایع دستی با «ایمان زكریایی كرمانی» استاد دانشگاه و مدیر گروه صنایع دستی دانشگاه هنر اصفهان به گفت وگو پرداخت.
– در ادامه متن این گفت و گو آمده است:

**ایرنا: چه ویژگی هایی در صنایع دستی سبب تمایز آن از دیگر صنعت ها شده است؟
***زكریایی كرمانی: صنایع دستی یا به عبارتی هنرهای صناعی شاخه ای از هنرهای كاربردی به شمار می روند كه در گذشته های دور به عنوان صنایع روز خود مطرح بوده‌اند. اكنون این كالاهای ارزشمند به دلیل صنعتی شدن جامعه، تغییر سلیقه و سبك زندگی تنها از نظر هنری و هویتی مورد توجه قرار می گیرند. بنابراین می توان مهمترین تفاوت صنایع دستی با دیگر هنرها را وجوه هنری، فرهنگی و هویتی دانست. از طرفی این تفاوت بنیادین را نباید فراموش كرد كه روش و شیوه های ساخت اشیا در صنایع دستی با دیگر صنایع متفاوت است. محصولات این عرصه با دخالت مستقیم دست تولید می شوند، از این رو انسان در این هنرها بر ماشین غلبه دارد؛ در نتیجه در این نوع از آثار حس انسان به وضوح قابل لمس است. حسی كه لطافت و طبیعی بودن را در ذهن تداعی می‌كند و بدین شكل می توان گفت، صنایع دستی هنرهایی همسو و هم‌جهت با طبیعت هستند.
**ایرنا: ارزش هنری- فرهنگی و اقتصادی صنایع دستی در میان جوامع گوناگون در چه سطح و جایگاهی قرار دارد؟
***زكریایی كرمانی: صنایع دستی نشانگر همجوشی و هم‌گرایی اقتصاد و فرهنگ است كه این ویژگی دو بعدی صنایع به ریشه‌های جامعه های سنتی باز می‌گردد. سبك زندگی در این جوامع بر تعادل و احترام به تمام نیروها و تمایل های بشری استوار بوده و در آن به ابعاد معنوی و مادی انسان به صورت همزمان توجه شده است، به گونه ای كه هیچ یك از این دو وجه بر دیگری از منظر «اصالت» برتری نداشته اند و در واقع به مسایل معنوی، توسعه و رشد اقتصادی به صورت همزمان توجه داشتند. این رویكرد در تمام این جامعه ها مشاهده می شود. بنابراین هنرها و صنایعی كه آنها پدید می آوردند، علاوه بر ابعاد معنوی به بُعد اقتصادی آن نیز توجه می شد. بنابراین صنایع دستی اگر به صورت هوشمندانه و با برنامه تولید شوند، می تواند در بخش اقتصاد ظرفیت های بسیار بالایی ایجاد كند. به ندرت می توان صنعتی را همچون صنایع دستی یافت كه چنین ارزش افزوده‌ای بالایی داشته باشد. در حال حاضر با اندك سرمایه اولیه و با مهارت و خلاقیت، می توان كسب و كار صنایع دستی ایجاد كرد. میزان ارزش افزوده در برخی صنایع دستی برخی از استادان به بیش از ۹۵ درصد می رسد.
**ایرنا: پس از پایان جنگ دوم جهانی و پیدایش سازمان ملل متحد، «یونسكو» (سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد) به عنوان بازوی فرهنگی این نهاد شكل گرفت. اقدام های یونسكو تاكنون در زمینه صنایع دستی به چه میزانی اثرگذار بوده است؟
*** زكریایی كرمانی: یونسكو به عنوان یك سازمان بین المللی، جایگاه كلیدی در حفظ و احیای هنرهای بومی و میراث فرهنگی ملل مختلف داشته است. این نهاد علاوه بر نقش مهمی كه در ارتباط با مدیریت جهانی میراث فرهنگی و معنوی ملت ها ایفا می كند، نوعی كاركرد نمادین نیز دارد، به بیان دیگر این سازمان به عنوان نماد اهمیت مسایل فرهنگی و هویتی ملل گوناگون شناخته می شود. در جهان كنونی با تاثیر گذاری رسانه ها بر جامعه به مرور فرهنگ ها در حال همگونی و هم شكلی هستند، این امر خطر نابودی فرهنگ‌های بومی را افزایش می دهد، در این میان یونسكو به عنوان یك نهاد بین المللی كه زیر نظر سازمان ملل متحد فعالیت می كند، تلاش دارد حساسیت مردم را نسبت به اهمیت صنایع دستی و آثار فرهنگی افزایش دهد و می كوشد با ایجاد آگاهی این موضوع را برای جوامع نهادینه كند كه صنایع دستی و میراث های فرهنگی و معنوی هر كشور، به اندازه توسعه صنعتی و ایجاد صلح و ثبات آن دارای اهمیت است. بدین منظور یونسكو بسیاری از میراث فرهنگی و صنایع دستی را از قلمروهای سیاسی خارج كرده و آنها را میراث جهانی نامیده است.
**ایرنا: «شورای جهانی صنایع دستی» یكی از ارگان های یونسكو به شمار می رود، این شورا تا كنون چه موفقیت هایی را به دست آورده است؟
*** زكریایی كرمانی: یكی از مجموعه‌های مشاور یونسكو در حفظ و احیای صنایع دستی، «شورای جهانی صنایع دستی» محسوب می شود. این شورا تلاش دارد، شرایط اقتصادی و فرهنگی حوزه صنایع دستی و نهادهای وابسته به آن را در سطح جهانی بهبود ببخشد و هدف اصلی آن، وارد كردن صنایع دستی به جریان زندگی و پیوند سنت ‌های گذشته با فناوری‌ های نوین در عرصه‌های اقتصادی است. نهاد یاد شده با برگزاری برنامه‌های گسترده در پنج قاره جهان به صورت كارگاه‌، همایش، دوره‌های آموزشی، نمایشگاه و مسابقه ها در نظر دارد، موقعیت صنایع دستی در عرصه تجارت بین المللی را تقویت كند و این هنرها را به جریان زندگی كنونی وارد سازد.
شورای جهانی صنایع دستی تنها نهاد رسمی این صنعت در سطح جهانی به شمار می رود كه با وجود محدودیت‌های گوناگون در مسیر پیشرفت آن، فعالیت های قابل تقدیری انجام داده است. در این میان باید گفت، ایران به عنوان یك قطب تولید صنایع دستی در جهان باید بتواند بیشتر بر تصمیم های این شورا تأثیرگذار باشد. انتظار می رود تا با توجه بیشتر به لزوم تقویت دیپلماسی فرهنگی كشور، نمایندگان ایران در هسته‌های مركزی این شورا وارد شوند و نقش ایران و صنایع دستی غنی آن را در سیاستگزاری های آن پررنگ‌تر كنند.
**ایرنا: «سازمان صنایع دستی ایران» به عنوان متولی اصلی این صنعت، تا كنون چه فعالیت های اثربخشی انجام داده است؟
*** زكریایی كرمانی: این نهاد تا سال‌ها زیر نظر وزارت بازرگانی بود و چندسالی است كه به عنوان زیر مجموعه سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی به ادامه فعالیت می پردازد. تلاش های این سازمان از زمان شكل گیری تا كنون قابل توجه است اما برخی نقاط ضعف نیز در ساختار این نهاد حمایتی مشاهده می شود. در گذشته، هدف سازمان صنایع دستی ایران بیشتر ایفای نقش حمایتی و آموزشی بود و اینك این بسترسازی ها بایستی به روز رسانی شود، به بیان دیگر، برنامه های اقتصادی صنایع دستی در این سازمان باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. به نظر می‌رسد استفاده از نیروهای جوان، خلاق و متخصص در بدنه این نهاد و افزایش اعتبارات آموزشی و ترویجی در راستای آموزش شیوه‌های نوین تجارت و تبلیغات می‌تواند به توسعه صنایع دستی كمك شایان توجهی كند. توسعه گردشگری و برنامه‌های مربوط به آن برای گردشگران در زمینه خرید محصولات مرغوب و استاندارد صنایع دستی نیز می‌تواند از جمله برنامه‌‌ها و وظایف این سازمان باشد. در حال حاضر هنرمندان صنایع دستی كشور با شیوه های نوین ارتباطات و تجارت می‌توانند بازار محصولات هنری خود را از مرزهای ایران فراتر ببرند و به بازارهای فرهنگی جهان متصل شوند، به منظور اجرایی شدن این اندیشه، سازمان صنایع دستی موظف است، آموزش های لازم را به هنرجویان ارایه دهد.
ارایه وام‌های كم بهره و آموزش جوانان برای راه‌اندازی كسب و كارهای صنایع دستی می‌تواند یكی دیگر از حمایت های این نهاد باشد. همچنین بایستی پشتیبانی از فارغ التحصیلان دانشگاهی رشته صنایع دستی بیشتر مورد توجه قرار گیرد تا اینگونه زمینه های لازم را برای اشتغال جوانان پس از فراغت از تحصیل فراهم كند و آنها بتوانند آموزش های دانشگاهی را در قالب كسب و كارهای صنایع دستی به بدنه این حوزه منتقل كنند.
**ایرنا: با توجه با اینكه صنایع دستی می تواند جایگاه كشورها را در جامعه بین المللی ارتقا بخشد، در این زمینه چه راهكارها و سازوكارهایی برای بهبود این هنر- صنعت وجود دارد؟
***زكریایی كرمانی: شاید مهمترین راهكار در تقویت صنایع دستی در سطح جهان فرهنگ سازی و تغییر سبك زندگی باشد. از طرف دیگر باید جامعه و فرهنگ عمومی به این صنعت به عنوان بخشی از هویت قومی و بومی نگاه كند، با این تغییر رویكرد، صنایع دستی می تواند به عنوان یك ارزش فرهنگی و نمادین وارد زندگی مردم شود.
**ایرنا: رسانه ها در دنیای كنونی از نقشی تاثیرگذار در جامعه برخوردار هستند و می توانند افكار عمومی را جهت دهی كنند، با توجه یه این امر آنها چگونه می توانند اهمیت صنایع دستی را به مردم نشان دهند و در زمینه گسترش آن نقش ایفا كنند؟
*** زكریایی كرمانی: وظیفه فرهنگ سازی در این عرصه بر عهده نهادهای آموزشی و رسانه‌های جمعی است. بایستی در فیلم‌های سینمایی و سریال‌های تلویزیونی صنایع دستی به عنوان یك ارزش فرهنگی مورد توجه قرار گیرد. طراحان صحنه می توانند از این صنایع به عنوان نشانه های نمادین در فیلم‌ها و در ارتباط با قشرهای گوناگون استفاده كنند. جوانان از شخصیت های سینما، تلویزیون و سبك زندگی آنها الگو می‌گیرند و این ظرفیت می‌تواند در گسترش صنایع دستی نقش پررنگی ایفا كند.
از طرف دیگر هنرمندان صنایع دستی نیز می توانند با یك تغییر الگو این هنر را از وجه تزیینی خارج سازند و بُعدهای كاربردی آن را افزایش دهند. به عبارت دیگر می بایست خلاقیت هنرمند به طرفی گرایش یابد كه صنایع دستی در سبد مصرف خانوار جامعه كنونی قرار بگیرد، بنابراین كاربردی و اقتصادی شدن این صنعت می تواند این امر مهم را محقق سازد.
**ایرنا: با توجه به اینكه اكنون برخی از صنایع دستی كشور در حال فراموشی هستند، برای احیای آنها از چه راهكارهایی می توان استفاده كرد؟
*** زكریایی كرمانی: در حال حاضر مساله اقتصاد از مهمترین دغدغه‌های مردم به ویژه جوانان است. جوانان برای تشكیل زندگی و استقلال مالی نیاز به شغل دارند و صنایع دستی ظرفیت كارآفرینی بسیار بالایی دارد اما از این ظرفیت آنگونه كه باید استفاده نمی شود. بی تردید رونق اقتصادی صنایع دستی می تواند تمایل این گروه جامعه را به این حوزه افزایش دهد. البته نمی‌توان همه چیز را در اقتصاد و رونق اقتصادی جست و جو كرد زیرا صنایع دستی در كنار بُعد صنعتی و اقتصادی نیازمند توجه به مقوله فرهنگی و هویتی نیز هست. فرهنگ سازی در جامعه به ویژه مدرسه ها می‌تواند، گرایش جوانان به این حوزه را افزایش دهد. آنها باید با ظرفیت‌های فرهنگی صنایع دستی آشنا شوند و اگر نیروی خلاق و با استعداد به این صنعت جذب شود، مشكل های اقتصادی در این زمینه بر طرف خواهد شد. از طرف دیگر، حس خودباوری و آزادی باید در هنرجویان و جوانان تقویت شود تا در عرصه صنایع دستی، تحول های محسوس ایجاد شود و استفاده از این صنعت به عنوان دغدغه انسان معاصر خود را نشان دهد.
موضوع با اهمیت دیگر آن است كه با توجه به تكیه اقتصاد بر درآمد نفت، دولت‌ها بیشتر كسری بودجه و سرمایه های مورد نیاز را از فروش نفت تامین می‌كنند اما در كشورهایی همچون پاكستان كه اقتصاد وابسته به نفت نیست، ارز مورد نیاز با كشاورزی و صنایع دستی به عرصه اقتصادی تزریق می‌شود، حال آنكه از منظر مقام معظم رهبری، اقتصاد كشور باید بومی و گفتمان اقتصاد مقاومتی می بایست به گفتمان غالب اقتصادی كشور تبدیل شود، تولیدات غیر نفتی به ویژه كشاورزی و صنایع دستی می‌تواند در اولویت امور اقتصادی قرار گیرد. صنایع دستی نیازمند سرمایه اولیه چندانی نیست و در عوض ارزش افزوده زیادی به همراه دارد. این مزیت، ریسك اقتصادی تولید را كاهش و در نتیجه اشتغال را افزایش می‌دهد. توجه به این مهم، می‌تواند بسته سیاست حمایتی صنایع دستی را شكل دهد. بی شك تحقق این موضوع و اجرای درست سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و بومی، می‌تواند انگیزه جوانان و سرمایه‌گذاران را نسبت به تولید محصول های به روز و كاربردی این صنعت ارزشمند فرهنگی افزایش دهد.
**ایرنا: آینده صنایع دستی را در كشور چگونه ارزیابی می كنید؟
*** زكریایی كرمانی: بایستی با تغییر نگرش نسبت به صنایع دستی در سطح كلان اقتصادی و فرهنگی كشور از رونق افتادن شاخه‌های مختلف صنایع دستی در آینده جلوگیری كرد اما باید دانست صنایع دستی هیچ گاه به صورت كامل از میان نخواهد رفت زیرا همواره این محصول فرهنگی به عنوان جزیی از نظام فرهنگی ایران دانسته می شود و در شرایط دشوار رو به فراموشی، راه های حفظ حیات را جست و جو خواهد كرد اما باید به یاد داشت كه بی توجهی به آن می تواند لطمه های جبران ناپذیری در عرصه‌های اقتصادی این صنعت فرهنگی ایجاد كند.
از عواملی كه سبب به رونق افتادن صنایع دستی می شود، می توان به «حمایت بانك‌ها در خرید محصولات صنایع دستی، برگزاری رویدادهای بومی و محلی در این زمینه در مناطقی كه پیشینه قوی دارند، رونق صنعت گردشگری، فرهنگ‌سازی در مركزهای آموزشی پایه، توسعه شیوه‌های نوین تجارت الكترونیك و حمایت از بخش خصوصی فعال در این حوزه و در نهایت توجه ویژه اصحاب رسانه به ویژه رسانه ملی و سینما» اشاره كرد.
**گروه اطلاع رسانی(مریم سیدان)